Havayolu 101’de bugün, Türkiye havacılık tarihinin en önemli eserlerinden bir tanesini ele alıyoruz.

Ülkemizde havacılığın kuruluşunda önemli rol oynayan Süreyya İlmen tarafından kaleme alınan kitabın tam ismi, Türkiye’de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi.

İlk olarak 1947 yılında basılan ve günümüzde bulunması oldukça zorlaşan bu önemli eserin en kısa zamanda okuyucularla yeniden buluşması en büyük temennimiz.

İşte, havacılık ve tarih meraklısı herkesin okumasını tavsiye ettiğimiz bu önemli eserden satır başları:

• 1947 yılında İstanbul’da basılan kitap, Hilmi Kitabevi tarafından yayımlanmış.
• Kitap, “emekli tayyareci” Hayrünnas adlı bir kişinin 4 Şubat 1938 tarihli mektubu ile başlıyor.
• Hayrünnas mektubunda Süreyya İlmen’e, “Türk havacılığının kurucusu” şeklinde hitap ediyor. Aynı mektupta, Genelkurmay Başkanlığı tarafından kurulan bir komisyonca, Türkiye’de havacılığın tarihinin yazıldığı, bu sebeple de Süreyya İlmen’in elinde bulunan belgelere ihtiyaçları olduğu belirtiliyor.
• İstenen belgeleri göndermesine rağmen bu çalışma tamamlanmayınca Süreyya İlmen, Türkiye havacılığının tarihini kendisi yazmaya başlıyor. Kitapta anlatılan olaylara ve döneme ilişkin fotoğraf ve çizimler de bulunuyor.
• İlmen daha sonra, yine Hayrünnas tarafından 1927 yılında kaleme alınan bir makaleyi aktarıyor.
• Söz konusu makalede Türkiye havacılık tarihi beş döneme ayrılmış:
  • Balkan Savaşı öncesi ve sırası
  • Balkan Savaşı sonrası
  • Dünya Savaşı
  • Kurtuluş Savaşı
  • Cumhuriyet dönemi
• Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa, 1911 yılında İstanbul’da bir tayyare istasyonu (havalimanı) kurulmasına ve bunun başına Türkiye’nin ilk pilotu Fesa (Evrensev) Bey’in getirilmesi talimatını veriyor.
• Bunun yanı sıra, havacılık konusunda araştırmalar yapmak üzere bir komisyon kurulmasına, bu komisyonun başına Süreyya (İlmen) Paşa’nın getirilmesine ve Avrupa’ya gönderilerek temaslarda bulunmasına karar veriliyor.
• Bu komisyonun kuruluş tarihi, Türk Hava Kuvvetleri’nin kuruluşu olarak kabul edilmektedir. (Sayfa 21)
• Aynı yıl Fesa ve Yusuf Kenan beyler pilotluk eğitimi için Avrupa’ya gönderilmiştir. Sonrasında buna ilave olarak Fransa’ya 8 ve İngiltere’ye 7 öğrenci daha yollanmıştır.
• Süreyya Bey başkanlığındaki komisyon 1912 yılında Avrupa’da çeşitli ülkeleri ziyaret ederek uçak fabrikalarında temaslarda bulunmuşlar.
• Gezinin sonucunda uçaklar ve balonlar satın alınarak Balkan Savaşları’nda kullanılmıştır.

• Süreyya İlmen, Avrupa gezisi sonucunda hazırladığı raporda İstanbul’da bir havalimanı ve uçuş okulu kurulmasını tavsiye ediyor.
• Neticede günümüzde İstanbul Atatürk Havalimanı’nın bulunduğu bölgede, Türkiye’nin ilk havalimanı kuruluyor.
• İlmen kitabında daha sonra, yapılan çeşitli uçuş denemelerini aktarıyor.
• 23 Nisan 1912 tarihinde, Padişah V. Mehmet Reşad’ın cülus yıldönümü törenleri çerçevesinde bir gösteri uçuşu yapılır. Zaten bu başarılı uçuşun ardından Mahmut Şevket Paşa, Süreyya Bey ve İstihkâm Binbaşı Mehmet Ali Bey’i, araştırmalar yapmak üzere Avrupa’ya gönderir.

• Heyet ilk olarak 7 Mayıs 1912’de trenle Viyana’ya gider. Hem uçak hem de balonlar incelenerek teknik bilgiler elde edilir.
• 14 Mayıs 1912’de yine trenle Viyana’dan Leipzig’e geçiyorlar. Buradaki uçak fabrikasını ziyaret ettikten sonra Berlin’e gidiyorlar.
• Berlin civarında da çeşitli uçak ve balon fabrikaları ziyaret edilir.
• O sıralarda Mahmut Şevket Paşa, Süreyya Bey’e telgraflar gönderir. Mesajlarda, İtalyanların Rodos’u işgal ettiği; bu yüzden en kısa zamanda birkaç uçak satın alınarak, bunları kullanacak pilotlarla birlikte Türkiye’ye getirilmesi gerektiği belirtilmektedir.
• Süreyya Bey bunun üzerine, konuyla ilgili yaptığı temasları anlatan bir mektup yazar.
• Neticede, 24 Mayıs 1912 tarihinde Almanlarla, iki uçak, bir pilot ve 50 adet bomba temini konusunda bir anlaşma imzalanır.
• Burada Zeplin fabrikası da gezilir.
• Kitapta, görülen hava araçlarının teknik çizimleri de bulunuyor.
• 5 Haziran 1912’de seyahatin Fransa bölümü başlar.
• İlmen’in notlarından, o tarihlerde Almanya ve Fransa’da onlarca farklı uçak fabrikası olduğu anlaşılıyor.
• Fransa’da bir uçuş öğretmeni ile bir yıllık bir anlaşma imzalanır.
• 18 Haziran 1912’de İngiltere’de Bristol kentine geçilir.
• Bristol’deki fabrikadan daha önce bir uçak siparişi verilmiş zaten. Burada toplamda 2 uçak, 2 pilot, 2 makinist ve 180 adet bomba için bir anlaşma imzalanır.
• Havacılık Komisyonu’nun Avrupa seyahati sırasında ayrıca hangar kurmaya yarayacak malzeme, çeşitli alet edevat ve uçuş okulunda kullanılmak üzere üç adet otomobil satın alınmıştır.
• Heyet, 5 Temmuz 1912 tarihinde İstanbul’a varmıştır.

• Kitapta bir görev raporu da yer almaktadır.
• Süreyya Bey’in komisyon başkanlığı boyunca ikisi hediye olmak üzere toplam 17 adet uçak, ordu envanterine girmiştir.

• Kitapta, İstanbul’un havadan çekilmiş ilk fotoğrafı da bulunuyor.
• Avrupa dönüşü, komisyon, Yeşilköy’de bir uçuş okulu kurma çalışmalarına devam ederken, kabine değişikliği olmuş ve Mahmut Şevket Paşa’nın yerine Nazım Paşa, Harbiye Nazırı tayin edilmiş.
• Nazım Paşa, uçuş okulu kurulmasına yönelik çalışmaları iptal eder ve 1912 yılı sonlarında Balkan Savaşı çıktığında, Süreyya Bey farklı bir göreve tayin edilir. Havacılık çalışmaları kesintiye uğrar.
• Süreyya Bey, bu yüzden eldeki uçakların Balkan Savaşı boyunca etkin bir biçimde kullanılamadığını iddia eder.
• 23 Ocak 1913 tarihindeki Bâb-ı Âli Baskını sonrası Mahmut Şevket Paşa bu kez sadrazam olarak kabineye geri döner.
• Hemen ardından da Süreyya Bey yeniden havacılık işlerinin başına tayin edilir.

• Kitabın sonlarında 2. Bölüm olarak, Türkiye’deki balonculuk çalışmaları anlatılıyor.
• Balonlar özellikle İstanbul’un muhtemel bir saldırıya uğraması karşısında savunma amaçlı olarak düşünülmüştür. Bu çerçevede Almanya’dan, “yönlendirilebilir” türden bir balon ve bombalar satın alınmış ve 1913 yılının Nisan ayında Yeşilköy’deki tayyare istasyonuna getirilmiştir.
• Balonun ilk deneme uçuşu ise ancak 5 Ağustos 1913 tarihinde gerçekleştirilmiştir.