Suudi Arabistan Sivil Havacılık İdaresi GACA 2016 yılı içinde, Riyad King Khaled Uluslararası Havalimanı (IATA Kodu: RUH) ile başlamak üzere büyük bir havalimanı özelleştirmeleri sürecine girecek.

GACA ayrıca ülkedeki diğer iki büyük havalimanı olan Dammam (IATA Kodu: DMM) ve Cidde (IATA Code: JED) havalimanlarının da özelleştirme süreçlerini 2017 yılı içinde tamamlamayı ve diğer çeşitli bölgesel, küçük havalimanlarınının özelleştirmelerini de 2018 ve 2020 yılları arasında bitirmeyi hedefliyor.

Bu yazımızda, Suudi Arabistan’ın neden özellikle İran ile aynı dönemde ülkesindeki altyapı yatırımlarına özel sektörü çekmeye çalıştığının sebeplerine ilk olarak yer vereceğiz.

Petrol Duruyor Ancak Zenginlik Azalıyor

Dünya’daki petrol ve gaz üretimi ihtiyacının %16’sını tek başına karşılayarak üyesi olduğu OPEC’i (Organization of Petroleum Exporting Countries) günümüze dek domine edebilmeyi başarmış olan Suudi Arabistan, bu konumunu yavaş yavaş kaybetmeye başladığının farkında.

Ülkenin özellikle 2005 yılında Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olması ile birlikte Suudi yönetimi ülkeye yabancı sermaye çekmeye ve çoğunlukla petrol ürünlerinden elde ettiği gelirlerini çeşitlendirmeye çalışmakta.

Artan nüfusu ve büyüyen ekonomisinin çoğunlukla petron gelirlerine dayanması sebebiyle, uluslararası piyasalarda 35 USD seviyelerine gerileyen petrol fiyatları ülke yönetimini hiç bugünkü kadar tedirgin etmemişti.

Bölgede aynı dertten muzdarip olup yeni arayışlar içine giren tek ülke tabii ki Suudi Arabistan değil.

2016 yılı Ocak ayında Birleşik Arap Emirlikleri de (BAE), ülkenin yeni geliştirilecek olan ve muhtemelen Al Maktoum Havalimanı’nın genişletilmesi (DWC) projesi de dahil olmak üzere bir takım altyapı projeleri için PPP yani Kamu-Özel Ortaklığı modelinin kullanılabileceğini açıkladı.

PPP uygulamaları Dubai’de halihazırda çeşitli karayolu projelerin kapsamında kullanılmakta.

Aşırı Düşük Petrol Fiyatları

2015 yılından bugüne görülen düşük petrol fiyatlarının bir saman alevi olmadığı ve belki de uzun yıllar sürebileceği düşünülmekte. Sektördeki BP, Chevron, Shell gibi büyük üretici firmalar, bu beklentiler doğrultusunda yatırımlarını ciddi oranda azaltmış durumdalar.

Ayrıca 2015 yılında hem BP hem de Shell, kâr miktarlarının 2014 yılına göre yarı yarıya azaldığını duyurmuştu.

Bu durumun bir diğer yansımasını yolcu trafiğinin çoğunluğunu, civarında yer alan petrol ve gaz endüstrisine borçlu olan havalimanlarına bakarak da görebiliriz.

2015 yılında Aberdeen Havalimanı yolcu sayısında %7.5 oranında düşüş yaşarken, İskoçya’daki diğer iki önemli havalimanı olan Edinburgh ve Glasgow havalimanları sırasıyla %9.3 ve %12.8’lik yolcu artışının keyfini sürmüştü.

Aynı şekilde 2015 yılında Norveç’teki Bergen ve Stavenger havalimanları da, yolcu sayılarında yine sırasıyla %3.2 ve %4.7’lik düşüş yaşamıştı.

PPP uygulamalarının havalimanları altyapısı konusunda zaten son yıllarda giderek yaygınlaştığını görmekteyiz ancak petrol fiyatlarının önümüzdeki yıllarda tekrar eski seviyelerine geri dönememesi, havalimanlarının geliştirilmesi ve idaresi noktasında özel sektöre yeni ve büyük bir sıçrama yaşatabilir.

Suudi Arabistan’da Yaşanması Muhtemel Özelleştirme Furyası

Suudi Arabistan, 700 Milyar dolar olduğu söylenen döviz rezervi hacmi sayesinde belki diğer ülkelere nazaran biraz daha cepten yemeye tahammül edebilir ancak onlar için de mevcut petrol fiyatlarının kendilerine mâli anlamda bir yardımı olmamakta.

Zira petrol gelirleri ülkenin bütçe gelirlerinin %80’ine tekabül etmekte.

Ülkede inşaat ve altyapı anlamında yapılması planlanan çok sayıda iş olması, Suudi yönetimini ülkedeki yatırımlarda yerli veya yabancı özel sektör katılımını artırmayı hedeflemeye itmiş durumda.

Bu durum temel olarak GACA’nın planladığı Havalimanı Özelleştirme Programı’nı açıklıyor.

İşe, Riyad Uluslararası Havalimanı ile başlayacak olan GACA, bu havalimanının IT altyapısının ve hava trafik hizmetlerinin işletmelerini 2016 yılı üçüncü çeyreği içinde özelleştirmeyi hedefliyor.

Yazımızın başında da belirttiğimiz gibi GACA ayrıca ülkedeki diğer iki büyük havalimanı olan Dammam ve Cidde havalimanlarının da özelleştirme süreçlerini 2017 yılı içinde tamamlamayı ve diğer çeşitli bölgesel ve küçük havalimanlarınının özelleştirmelerini ise 2018 ve 2020 arasında tamamlamayı hedefliyor.

GACA’nın özelleştirmeler sürecinde takip edeceği üç temel yöntem olacağı söyleniyor.

Bunlardan birincisi havalimanlarının şirketleştirilmesi, ikincisi GACA tarafından işletilen havalimanlarının işletme ve bakım haklarının özelleştirilmesi ki bu yöntemde özelleştirilen işletmedeki tüm GACA çalışanları özel sektöre transfer edilecek.

Hatta GACA geçtiğimiz hafta bu konuyla ilgili bir açıklama yaparak güvence vermişti.

Üçüncüsü ise Yap-Devret-İşlet yöntemi ile özelleştirmek olacak.

Suudi Arabistan’da bu model ilk olarak TAV İnşaat, Saudi Oger ve Al Rajhi üçlü konsorsiyumun geliştirip işlettiği Medine Havalimanı’nda uygulandı.

2011 yılı Ekim ayında GACA ile sözleşme imzalayan üçlü konsorsiyum ilk etapta 1.2 Milyar Riyal kredi kullanarak havalimanını tamamlamış ve işletmeye başlamıştı.

25 yıllık işletme imtiyaz hakkı tanıyan bu proje, Suudi Arabistan’da tam anlamıyla gerçekleştirilmiş ilk PPP projesidir.

Yap-İşlet-Devret modelinin tersine Yap-Devret-İşlet modeli ile GACA, havalimanının işletme süresince de tüm mülkiyetine sahip olmayı garanti altına almıştır.

SPV (Special Purpose Vehicle) denilen ve havalimanının yatırımcısı konumundaki üç ortaklı özel amaçlı şirket olan Tibah Airports Company şu anda hem hava tarafı hem de kara tarafı dahil olmak üzere havalimanının tüm işletmesini yürütmekte.

GACA ise havalimanında düzenleyici ve hava seyrüsefer hizmeti sağlayıcısı olarak yer almakta.

Yolcu sayısını kıstas alacak olursak Medine Havalimanı’nda yaşanan özelleştirme sürecinin başarılı olduğunu aşağıdaki grafik üzerinden söyleyebiliriz.

Özelleştirmelerde Hangi Model Kullanılacak?

İlerleyen yıllardaki havalimanı özelleştirmeleri için ağırlıkla, Medine Havalimanı’nda uygulanan yöntem tercih edilecek.

GACA açık bir biçimde ülkedeki tüm havalimanlarının içine farklı ölçeklerde de olsa özel sektörü çekerek dönüştürmek istediklerini ifade ediyor.

Bu noktada ülke yönetiminin özellikle yoğunlaştığı nokta, oyuna dahil olacak olan özel sektörün “yabancı” olması.

Öyle ki özelleştirme süreçlerinde özel sektöre yerli katılım payının %25 ile sınırlandırılacağı ifade ediliyor. Bununla birlikte yabancı sermaye hiç bir yerli ortak ile işbirlikteliği yapmadan da özelleştirme ihalelerine katılabilecek. Bu sayede Suudi yönetimi yabancı sermayenin ülkedeki havalimanlarında sadece pasif bir yatırımcı olarak değil hatta mümkün olduğunca aktif bir biçimde operatör olarak yer almasını hedefliyor.

Medine Havalimanı’ndaki varlığı ile ülkede gelecekte gerçekleştirilecek özelleştirme süreçleri için önemli bir kıstas oluşturan TAV Grubu da hiç şüphe yok ki, söz konusu bu özelleştirme süreçleri için en güçlü adaylardan biri olacak.

İrlandalılar İlk Atılımı Gerçekleştirdi Bile

Öte yandan şu anda halen TAV İnşaat tarafından yapımı devam eden Riyah Havalimanı Terminal 5 kompleksinin işletilmesi için GACA, bu yılın Ocak ayında, İrlanda’lı Dublin Airports Authority’nin alt kuruluşu olan DAA International’ı seçtiğini duyurmuştu.

Söz konusu terminal Riyad Havalimanı’ndaki iç hat seferleri için tahsis edilecek ve yılda 12 milyon yolcu kapasitesine sahip olacak.

DAA International, DAA’in uluslararası arenadaki çeşitli havalimanı işletmeciliği, operasyon ve danışmanlık hizmeti işleri için kurduğu iki yıllık bir şirket.

Kendisi gibi DAA’in bir alt iştiraki olan Aer Rianta International ise geçtiğimiz günlerde yine hali hazırda TAV İnşaat tarafından yapımı devam eden Abu Dhabi Midfield Terminalindeki Duty-Free alanlarını on yıl süre boyunca işletme hakkını elde etmişti.

Aer Rianta ayrıca Almanya’da Hamburg ve Düsseldorf, Britanya’da ise Birmingham Havalimanı’nda uzun yıllardan beri Duty-Free işletmeciliği yapmakta.

Aer Rianta’ya göre daha genç bir alt kuruluş olan DAA International ise kurulduğundan beri yurtdışındaki havalimanı işletmeciliği ihalelerini hedef almakta.

Bu bağlamda DAA’in Riyadh Havalimanı Terminal 5’in işletme hakları için erken davranması şaşırtıcı bir durum değil.

GACA, bir yandan DAA International ile yapacağı sözleşmenin koşullarını görüşürken bir yandan da Riyad Havalimanı’nın geri kalanının özelleştirilmesi için çalışmalarını sürdürüyor.

Riyad Havalimanı, İstikrarlı Büyümesini Sürdürüyor

2015 yılında yolcu sayısında yaklaşık %6.8 büyüme oranı ile 22.3 milyon yolcu ağırlayan Riyad Havalimanı, bu büyüklüğü ile Dublin Havalimanı’na benzer bir yoğunluk sergiledi.

Havalimanının, koltuk arzının çoğu yine Orta Doğu bölgesine sağlanmakta.

 

Orta Doğu içinde ise en çok koltuk Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE),  sonrasında ise Mısır’a arz edilmekte.

Havalimanının sağladığı toplam kargo tonajının üçte ikisi uluslararası kargo iken, sadece üçte biri iç hatlar kargo yükü.

Toplam kargonun ise %75’i yolcu uçakları ile taşınırken sadece %25’i kargo uçakları ile taşınmakta.

Havalimanındaki kargo taşımacılığı segmentini de yolcu taşımacılığı segmentinde olduğu gibi yine Saudia Airlines domine etmiş durumda.

Şu anda dört terminali olan Riyad Havalimanı’nda üç terminal ticari sivil uçuşlara hizmet verirken, bir terminal ise kraliyet ailesi ve genel havacılık uçaklarına hizmet vermekte.

Havalimanının ayrıca, Riyad şehrinin metro ağına bağlanması da planlanmakta.

Cidde Havalimanı’nın Yüzü Afrika’ya Dönük

GACA’nın özelleştirme listesinde yer alan Cidde Havalimanı (IATA Kodu: JED), 2015 yılında bir önceki yıla göre %6.6 artış yakalayarak yaklaşık 30 milyon yolcuya ev sahipliği yaptı.

Suudi Arabistan’ın en yoğun havalimanı olan JED, mevcut yolcu sayısı ile tasarlanan terminal kapasitesinin tam üç katı sayıda yolcu ağırlıyor.

2015 yılında havalimanının ağırladığı havayolu şirketi sayısı 64’den 80’e yükseldi ancak bu sayı Hac ve Umre dönemlerinde 100’e kadar çıkabiliyor.

Saudia Airlines, Riyad’daki kadar yüksek oranda olmasa da, burada da koltuk arzının büyük bir çoğunluğuna sahip.

Yine RUH’deki kadar yüksek olmasa da JED’de de koltuk kapasitesinin çoğu Orta Doğu bölgesine arz edilmekte ancak RUH’nin aksine en çok koltuk arz edilen ikinci bölge bu sefer Güney Asya değil, Kuzey Afrika.

Ülke bazında bakacak olursak RUH’nin tam tersine JED’den en çok koltuk Mısır’a, sonrasında ise BAE’ne arz ediliyor.

JED’e uğrayan toplam kargo tonajının ise %80’i uluslararası kargo olurken sadece %20’si iç hatlar kargo olarak görülüyor.

Toplam kargonun %70’i yolcu uçakları ile taşınırken %30’u kargo uçakları ile taşınmakta.

Havalimanındaki kargo taşımacılığı segmentinde yine Saudia Airlines’ı aslan payına sahip olarak görüyoruz. JED şu anda Kuzey, Güney ve Hac olmak üzere üç terminale sahip. Dünyanın ne büyük terminal binalarından biri olan JED Hac Terminali, Cidde’nin kutsal şehir Mekke’ye olan yakınlığı dolayısıyla inşa edilmişti.

GACA’nın ayrıca JED için hazırladığı master plan iki tane daha genişleme fazı ön görüyor.

Bu fazlarla birlikte havalimanının kapasitesinin önce 55, sonrasında ise 80 milyona çıkarılması planlanıyor. Ayrıca yeni uçak bakım hangarları, yeni bir hava trafik kontrol kulesi ve pist iyileştirme ve genişletme projeleri de yine JED için planlanan yatırımlardan.

Dammam Havalimanı’na geçmeden önce hem Riyad hem de Cidde Havalimanları için Suudi yönetiminin daha farklı planları olduğunu da aktaralım.

Suudi Arabistan’ın Ekonomi ve Kalkınma Konseyi her iki havalimanının da etrafında Airport City oluşturarak hem havalimanlarını daha rekabetçi hale getirmeyi, hem de yabancı yatırımcı çekerek ülkenin gelirlerinin çeşitlendirmeyi hedefliyor.

Riyad ve Cidde Belediyeleri şu anda şehir planlama anlamında bu projelere çalışmaktalar. Airport City kavramının daha önce pek bir uygulamasının olmadığı bölgede, havalimanlarının büyüklükleri de göz önüne alındığında Suudi Arabistan’ın bu projelerde başarılı olup olamayacağını hep birlikte göreceğiz.

Dammam Havalimanı, Genel Havacılık’a Yoğunlaşmış Durumda

Suudi Arabistan’ın Doğu Vilayeti’nde (Eastern Province) bulunan Dammam Havalimanı (IATA Kodu: DMM), 1999 yılından beri faal ve Suudi Arabistan’daki en geniş arazi alanına sahip havalimanı konumunda.

Suudi Arabistan’ın doğu bölgesindeki önemli yerleşim yerlerine hizmet veren havalimanının potansiyel yolcu havzasında 2,5 milyon insan yaşamakta. DMM ayrıca Saudia Airlines için, ülkedeki üçüncü büyük hub noktası konumunda.

DMM sahip olduğu 780 kilometre karelik arazi büyüklüğü ile dünyanın en büyük havalimanı arazisine sahip bulunuyor.

Bu alan, Bahreyn devletinin toplam yüzölçümünden biraz daha büyük.

Yeri gelmişken hatırlatalım; İstanbul’da yapımı devam eden İstanbul Yeni Havalimanı’nın da arazi büyüklüğü 76 kilometrekare, yani DMM’nin sahip olduğu arazinin 10’da 1’i büyüklüğe sahip.

Ancak DMM bu büyüklüğüne karşın havalimanının sadece 37 kilometrekaresini operasyonları için kullanmakta. Havalimanının hemen güney sınırında ise Saudi Aramco şirketinin 100 kilometrekarelik alanda işlettiği petrol kuyuları mevcut.

DMM’nin 2015 yılı yolcu rakamı açıklanmasa da 9.1 milyon yolcu ağırladığı tahmin ediliyor.

Saudia Airlines DMM’de de yine en büyük havayolu konumunda.

DMM’den en çok koltuk kapasitesi arz edilen ülke ise, RUH’de olduğu gibi yine Birleşik Arap Emirlikleri.

DMM’den taşınan kargonun uluslarası ve iç hat kargo oranları sırasıyla %72 ve %28 iken, toplam kargo tonajının %62.1’i yolcu uçakları ile ve %37.9’u ise kargo uçakları ile taşınmakta.

GACA’nnı DMM için öngördüğü uzun vadeli projeler arasında yeni bir otopark alanı, beş yıldızlı otel, havacılık koleji ve Saudi Aramco’nun da ihtiyaçlarını gözeterek 12 uçak park kapasiteli yeni bir özel havacılık terminali yer almakta.

DMM, Suudi Arabistan’da petrol üretimi yapan önemli endüstriyel tesislere yakın olması sebebiyle muhtemel yatırımcıları için büyük bir potansiyele sahip durumda.

Potansiyel Yatırımcıların Sınırlı Sayıda Olması Bekleniyor

Yazımızda inceleme altına alınan üç havalimanının özelleştirilmesinin ardından GACA, ülkedeki 27 diğer havalimanını 2020 yılı sonuna kadar özeleştirmeyi hedefliyor.

Pek iyi ama, bu kadar sayıda havalimanının işletmesine kimler talip olacak?

Hem inşaat hem de havalimanı işletmeciliğini bir arada götürebilme konusunda özel bir tecrübesi olan TAV Grubu hiç şüphe yok ki bu pastadan belirli bir pay alacaktır.

TAV’ın dışında ve aynı zamanda TAV’ın da hissedarı olan, Orta Doğu’da iş yapma deneyimine sahip Aeroports de Paris, Vinci ve Bouygues gibi Fransız şirketlerinin de ilgili olacağı beklenmekte.

Ancak söz konusu bu firmaların geçtiğimiz aylarda Havayolu 101’de de ele aldığımız gibi, İran’daki havalimanı özelleştirmeleri yoluyla İran’la belirli bazı ilişkiler içine girmiş olmalarının kendilerine Suudi Arabistan’da handikaplar üretip üretmeyeceğini göreceğiz.

Nitekim Suudi Arabistan ile İran arasındaki ilişkilerin görüldüğü kadarı ile pek iyi bir dönemden geçmediği bilinmekte.

Sayılan bu gruplar dışında henüz ülkedeki havalimanı özelleştirmeleri ile ilgileneceğinin sinyallerini açıkça veren herhangi bir kurum yok.

Bölgede daha önce çeşitli PPP projelerinde yer almış olan yerel firmalar bulunsa da, bu firmaların bu tip büyük ölçekli işlerde tek başlarına işletme tecrübeleri bulunmamakta.

Öte yandan Suudi yönetimince tercih edilecek olan, yıllık 30 milyon ve üstü yolcu ağırlayan havalimanlarının operatörü olan kamu ve özel sektör kuruluşları çoğunlukla, politik sebeplerden dolayı Suudi Arabistan’daki özelleştirmelere ilgi göstermeyecek olan ülkelerde bulunmakta.

Zorlu politik koşullarda çalışmaya daha alışkın olan Asyalı yatırımcıların Suudi Arabistan’daki havalimanı özelleştirmeleri için daha istekli olacağı tahmin edilmekte. Ayrıca tökezleyen Brezilya ekonomisinin zincirleme bir etki yarattığı Latin Amerika bölgesindeki oyuncuların da kendı kıyılarından uzakta yer alan işlere sıcak bakması beklenmekte.

Dünyadaki petrol fiyatlarının ne zaman eski seviyelerine geleceğinin ya da gelip gelemeyeceğinin kesin bir cevabını kimse veremiyor.

Ancak pazardaki tahminler, Suudi Arabistan’ın havalimanı özelleştirmeleri için çizdiği zaman zarfı içerisinde petrol varil fiyatlarının tekrar 120 USD seviyesine gelmeyeceğini söylüyor.

Tüm bunlar ışığında önümüzdeki bir kaç yıl içerisinde Suudi Arabistan’da çok büyük sayıda havalimanının özelleştirmelere açılacağını söyleyebiliriz.

Suudi Arabistan’ın söz konusu bu özelleştirmelerde ne kadar başarılı olacağı, hedeflerini ne oranda tutturacağını ve ülkemiz yatırımcılarının da bu pastadan ne kadar pay alacağını hep birlikte göreceğiz.