Dün ülkemizin uçak üretimi sanayisinin tarihiyle ilgili son derece önemli bir yazı yayımlandı.
Alman Havacılık ve Uzay Merkezi DLR’da (Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt) araştırma görevlisi olarak çalışan Dr. Emir Öngüner tarafından kaleme alınan makalede, yine aynı kurumun arşivinden faydalanılmış.
Konunun önemine binaen, Öngüner’in yazısının bir bölümünü Havayolu 101 sayfalarına da aktarmak istiyoruz.
Yazıyı okurken lütfen, Nuri Demirağ’ın dönemin cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye gönderdiği 29 Kasım 1939 tarihli mektuba bir göz atın.
Zira Almanya’daki hikâyenin Almanların talep ettiği ödeme sebebiyle çıkmaza girdiği günlerle, bu mektubun gönderildiği tarih son derece üzücü bir biçimde örtüşüyor.
İşte Dr. Emir Öngüner’in kaleminden, Nuri Demirağ’ın şimdiye kadar Türkiye’de bilinmeyen Nu.D.40 adlı uçak modelinin hikâyesi:
1939’da günümüzde DLR olarak bilinen ve o dönemde Göttingen’de Prof. Ludwig Prandtl tarafından kurulup yönetilen AVA – Aerodynamische Versuchsanstalt adındaki aerodinamik araştırma merkezi bünyesinde Nuri Demirağ Tayyare Atölyesi’ne ait Nu.D.38 ve Nu.D.40 modellerinin rüzgâr tüneli testlerinin icra edildiğine dair 292 sayfa belge ve 48 adet teknik çizim, bizlere o dönem havacılık sanayi alanındaki Türk-Alman işbirliğine dair önemli bilgiler vermektedir.
Hadisenin ekonomik ve diplomatik boyutunun yanında teknik çerçevesine göz atıldığında Aralık 2018 itibariyle bulunan belgeler şu şekilde özetlenebilir (tamamı Almanca):
- AVA ve Nuri Demirağ Tayyare Atelyesi arasındaki resmi yazışmalar: 90 sayfa
- Nu.D.40 ana gövde analizi, rüzgâr tüneli raporu: 110 sayfa (39 sayfa modelin tüneldeki resimleri)
- Nu.D.40 pervane analizi, rüzgâr tüneli raporu: 14 sayfa
- Nu.D.40’ın rüzgâr tüneli testlerini icra eden Dr. Just’un kendi el yazısı ile kaleme aldığı laboratuar defteri: 28 sayfa
- Nu.D.38 rüzgâr tüneli raporu: 9 sayfa
- Nu.D.38 ve Nu.D.40 modellerine ait hem Türk hem de Alman mühendislerin kaleminden çıkan çizimler: 48 teknik çizim
- AVA’nın III.Reich Havacılık Bakanlığı’na yolladığı endüstri projeleri hakkındaki aylık raporlar: 35 sayfa
Diğer muadil belgeler:
Resmi yazışmaların yer aldığı klasöre göz atıldığında AVA bünyesindeki rüzgâr tüneli testlerinin icrası, maliyet hesapları, malzeme ve parça temini, modelin yapımı ve raporların Türkiye’ye teslimi gibi konular hakkında bilgiler bulunmaktadır.
Demirağ firmasının AVA kurumu ile yaptığı ilk resmi yazışma ise 20 Mayıs 1937 tarihine rastlamaktadır.
Resmî evraklar arasında bu yazının başlığı altında en ilgi çekeni ise 5 Kasım 1942 tarihli AVA’nın bir iç yazışmasıdır.
Bahsi geçen vesika belki de Nu.D.40 modelinin Türkiye’de neden bilinmediğinin de bir kanıtı olarak karşımıza çıkmaktadır.
AVA rüzgâr tüneli departman başkanının AVA müdürüne gönderdiği bu vesikanın bizleri ilgilendiren bölümünün Türkçe tercümesi aşağıda verilmiştir:
AVA Müdürlüğüne
Konu: Proje Nr. I 1236 (3) ve I 1246 (4)
(Siparişi veren: Nuri Demirağ, İstanbul)
Siparişi veren kurumun bize 1939 senesinden bu yana yukarıda zikredilen iki projeden kalma 8.347,74 RM (5) borcu vardır.
Havacılık Bakanlığı’nın yönlendirmesi üzerine bu projelere ait sonuçlar aşağıdaki kurumlara iletilmiştir:
1. 19 Nisan 1940: Junkers
2. 18 Ocak 1941: Focke-Achgelis
3. 6 Haziran 1940: Havacılık Araştırmaları Bilimsel Rapor Merkezi, 2 nüsha
Görüldüğü üzere Demirağ firmasının AVA’nın talep ettiği ücreti ödememesinden dolayı III.Reich Havacılık Bakanlığı’na başvurması üzerine bakanlık, Türk firmasının geliştirdiği uçağa ait teknik bilgilerin II. Dünya Savaşı döneminde III. Reich Hava Kuvvetleri’ne (Luftwaffe) uçak üreten firmalara verilmesini uygun görmüştür.
Bu belgede Nu.D.38 ve Nu.D.40 modellerinin raporlarının iletildiği yazsa da Junkers ve Focke-Achgelis firmalarından gelen mektuplarda sadece Nu.D.40 modeline ait raporun paylaşıldığı belirtilmiştir.
18 Ağustos 1939 tarihinde AVA’nın Havacılık Bakanlığı’na yolladığı aylık raporda Nu.D.40 modelinin tüm rüzgâr tüneli testlerinin tamamlandığı gözükmektedir.
39/11 ibareli Nu.D.40 modeline ait teknik raporun da 5 Ağustos 1939 tarihinde tamamlandığı görülebilir. Arşivdeki diğer yazışmalara bakıldığına ise Demirağ firması 7 Kasım 1939 tarihli mektupta biçilen fiyatın kendi hesaplarına göre fazla olduğunu belirtmiş ve yeniden gözden geçirilmesini talep etmiştir.
AVA kurumu da 20 Kasım 1939 tarihinde İstanbul’a gönderdiği detaylı yazıda hesabın doğru olduğunu göstermiş, fakat ne hikmetse bu tarihten sonra iki kurum arasındaki yazışmalar kesilmiştir.
III. Reich Havacılık Bakanlığı’nın talebi doğrultusunda iki uçak firması ile paylaşılan Nu.D.40 rüzgâr tüneli raporu ile ilgili diğer muadil belgelere göz atıldığında, 6 Şubat 1941 tarihli bir yazışmada Alman Focke-Achgelis firmasının Türk uçağının raporundaki resimlerin karşılığında AVA’ya 45,- RM’lık bir ücret ödediği görülmektedir.
Özetle, 8.347,74 RM’lık ücret Türkiye’den temin edilemeyince sadece modelin resimleri için bu fiyatın 185’te birine tekabül eden komik bir ücret ile Türk uçağının Ar-Ge sürecindeki gizli bilgileri yukarıda bahsi geçen Alman havacılık firmasına satılmıştır.
Çift bomlu Nu.D.40 modelinin dış tasarımına bakıldığında Alman Focke-Wulf firmasına ait olan ve ünlü uçak tasarımcısı Kurt Tank’ın kaleminden çıkmış Fw 189 modeli ile olan benzerliği göze çarpmaktadır.
İki önemli fark, Nu.D.40’ın orta gövdesinde çekici ve itici olmak üzere çift pervaneli itki sistemi mevcut iken, Fw 189’un itki sistemlerinin kanatlar üzerinde olması ve pilot kabinlerinin farklı dış geometrisidir.
Raporun paylaşıldığı firma döner kanatlı konseptler üreten Focke-Achgelis firması olmasına rağmen Henrich Focke’nin bu iki firmanın da başındaki kişi olması bilgilerin Focke-Wulf kurumu tarafından kullanılma ihtimalini doğurmaktadır.
Fw 189 modeli ilk 1938 senesinde tanıtılmış olsa da III. Reich Hava Kuvvetleri envanterine 1940’tan sonra girmiştir.
Nu.D.40 raporunun bu firmaya 1941 senesinde verilmesi göz önüne alındığında Fw 189’un ardıl modelini geliştirme çalışmalarında Türk uçağı Nu.D.40’ın detaylarından faydalanılmış olunması da ihtimal dahilindedir.
Verilen kısa bilgiler ışığında Türk havacılık tarihi adına ileriki dönemde şu soruların cevaplanması gerekir:
Nuri Demirağ Tayyare Atelyesi ile AVA arasındaki yazışmalar savaş şartlarından dolayı mı Kasım 1939’da kesilmiştir?
- Demirağ, 1939 senesinde yukarıda bahsedilen ücreti ödeyemeyecek durumda mıdır?
- Nu.D.40 modeli ile ilgili Türkiye’deki arşivlerde herhangi bir kayıt ya da belge mevcut mudur?
- III. Reich Havacılık Bakanlığı’nın almış olduğu ”Türk uçağının bilgileri Alman uçak firmalarında verilsin” kararının detaylı gerekçesi nedir?
- Bu hadise dahilinde Türkiye Cumhuriyeti’nin Almanya’daki diplomatik temsilcileri ile bir teması mevcut mudur?
- Ciddi emek harcanan bu projeden sadece maddi sebeplerden dolayı mı vazgeçilmiştir?
- Alman Junkers ve Focke-Achgelis firmaları Nu.D. 40 modelinden ne derece istifade etmişlerdir?
- Savaştan sonra Türkiye Cumhuriyeti makamlarından bu projenin akıbetinin peşine düşen resmî yetkililer olmuş mudur?
Sonuç olarak, Alman Havacılık ve Uzay Merkezi DLR’in Göttingen şehrinde bulunan arşivindeki belgeler bize 1939 senesinde bir Türk firmasının Amerikan Lockheed P-38 ve Alman Focke-Wulf Fw 189 gibi II. Dünya Savaşı döneminde önemli görevler üstlenmiş uçakların muadili bir tasarım kabiliyetinde olduğunu, fakat maddi ve dolaylı olarak diplomatik sorunlar sebebiyle projenin hayata geçirilemediğini göstermektedir.