Yüksek Mühendis İsmail İşmen’in Sivil Havacılık Enstitüsü Kurulmasına İlişkin Teklifi

İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesinde bir Sivil Havacılık Enstitüsü kurulması fikri Yüksek Mühendis İsmail İşmen tarafından ortaya atılmış; İşmen önce İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü ve daha sonra da tasavvur ettiği projesine destek alabilmek için Ulaştırma ve Bayındırlık Bakanlığı yetkilileri ile görüşmeler gerçekleştirmiştir.

Yine bizzat İsmail İşmen tarafından derlenen ve Sivil Havacılık Enstitüsü tarafından basılan Havacılık Yıllığı 1956-1957 adlı derlemede, enstitünün o dönemki müdürü Prof. Dr. Fahri Terzioğlu tarafından kaleme alınan bölümde[1], enstitünün kuruluşuna dair tafsilatlı bilgiler yer almaktadır. Buna göre, kuruluş gayesi, “Memleketimizde de sivil havacılık alanına giren teknik mevzuları incelemek ve varılan neticeleri yaymak, diğer taraftan sivil havacılık sahasında iktisadi, idari ve hukuki konularda yapılan yenilikleri takibetmek, toplamak ve bunların yayımını sağlamak”[2] şeklinde ifade edilen Sivil Havacılık Enstitüsü kurulması fikri, tamamıyla Yüksek Mühendis İsmail İşmen tarafından ortaya atılmıştır.

Bu noktada, Yüksek Mühendis İsmail İşmen’in sıradan biri olmadığı, o dönem için hayli etkili biri olduğunun altını çizmekte fayda vardır. Bir dönem Galatasaray Spor Kulübü yönetim kurulu üyeliği de yapmış olan İşmen, 1922 yılında Selanik’te doğmuştur. Galatasaray Lisesi’ni 1941 yılında birincilikle bitirmiş, daha sonra İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi’nden mezun olmuştur. ABD’de Stanford Üniversitesi’nde doktora yapmış, Türkiye’ye döndükten sonra Bayındırlık Bakanlığı Hava Meydanları İnşaat Bürosunda, Sarıyar ve Seyhan Hidroelektrik Tesisleri projelerinde ve inşaatlarında çalışmıştır[3].

Bunun yanında, anlaşıldığı üzere, İşmen’in Birleşmiş Milletler ve o dönem Türkiye’nin yeniden yapılanmasında önemli rol oynayan Teknik Yardım Komitesi ile de yakın ilişkileri vardır. Zira, İşmen, enstitünün kurulması çalışmaları kapsamında, kamu bürokrasisi desteği yanında, enstitüye yayın desteği sağlamak üzere Birleşmiş Milletler Teknik Yardım kolunun Türkiye temsilcisi Mr. Winn ile de bir rapor hazırlamıştır[4].

1951 yılı Haziran ayında, İşmen Sivil Havacılık Enstitüsü teklifine ilişkin olarak, İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörü Prof. Emin Onat ile görüşmüş ve Onat, kendisini etüt ve araştırmalar yapması hususunda görevlendirmiştir. Bunun üzerine harekete geçen İşmen, Ankara’ya giderek projesi için kamu bürokrasisinden destek toplamaya çalışmıştır. Buna göre, o dönemde sivil havacılık faaliyetleri ile yakından ilgili iki bakanlık olan Ulaştırma ve Bayındırlık Bakanlıklarında görüşmelerde bulunmuştur.

Söz konusu görüşmeler neticesinde, her iki bakanlık da İstanbul Teknik Üniversitesi’ne İşmen’in projesini destekler mahiyette yazılar yazmışlardır. Dönemin Ulaştırma Bakanı Seyfi Kurtbek, Sivil Havacılık Enstitüsü’nün kurulmasının zaruri olduğunu beyan ederken[5]; Bayındırlık Bakanlığı Hava Meydanları İnşaat Müdürü Esat Turgut ise, Sivil Havacılık Enstitüsü’nün memleket havacılığında büyük bir boşluğu dolduracağını ifade etmiştir[6].  Söz konusu bakanlıkların enstitünün kurulmasına ilişkin destek beyanlarının altında, esasında kendi görev alanlarına giren faaliyetleri gerçekleştirmek için ihtiyaç duydukları uzman personel temininin sağlanması yatmaktadır.

Özellikle Ulaştırma Bakanlığı bağlamında söyleyecek olursak, o dönem kısa adı ICAO olan ve Birleşmiş Milletler’in bir organı olarak uluslararası alanda sivil havacılık faaliyetlerinin düzenlemesi görevini ifa eden Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü’nün tavsiyelerinin tercüme ve yayımı ile yurtiçindeki sivil havacılık faaliyetlerinin düzenlenmesi amacıyla kurulacak olan Sivil Havacılık Dairesi’ne uzman personel temininin, bakanlığın enstitünün kuruluşu için destek beyanında bulunmasında oldukça önemli bir rolü vardır.

Söz konusu destek yazıları üzerine, İsmail İşmen Sivil Havacılık Enstitüsü’nün kuruluşuna temel teşkil edecek ve enstitünün görevlerini, teşkilatlanmasını ve mali kaynaklarını içeren bir taslak yönetmelik hazırlayarak İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü’ne sunmuştur[7]. İşmen’in Sivil Havacılık Enstitüsü ile ilgili Türk Yüksek Mühendisleri Birliği Dergisi’ne yazdığı yazıda, enstitünün kuruluşu için örnek aldığı modelin kaynaklarını şöyle açıklanmaktadır[8]:

“Avrupa ve Amerika’nın ekseri memleketlerinde vaziyet nispeten farklı bir şekilde kendini göstermektedir. Orada, sivil havacılıkla alakalı devlet daireleri, yarı resmi ve hususi müesseseler, öğretim ve eğitim müesseseleri iş ve fikir birliği ile çalışmaktadır. Üniversite, kolej, okul, yüksek okullarda ve enstitülerde verilen kurslar ve dersler, yapılan etüt, araştırmalar ve tecrübeler tatbikatta iş görecek elemanların en rasyonel bir şekilde yetişmesini temin etmektedirler.”

Gelişmeler üzerine, İstanbul Teknik Üniversitesi, Makine Fakültesi öğretim üyelerinden Doç. Muammer Aksan’ı ilgili kurumlarla istişarede bulunmak üzere Ankara’ya görevlendirmiş; Aksan dönüşünde rektörlüğe konu ile ilgili bir rapor sunmuştur. Rapordan anlaşıldığına göre, İsmail İşmen’in girişimi önerisi, halihazırda Makine Fakültesi’ne bağlı olarak faaliyet gösteren ve benzer bir yaklaşımla kurulmuş bulunan Havacılık Araştırma Kurumu sebebiyle pek olumlu karşılanmamış ve hatta Aksan, Ankara’daki ziyaretlerde bu kurumu ön plana çıkarmaya çalışmıştır.

Buna göre, Aksan, ziyaretlerinde “İsmail İşmen’in üniversitelerinde bir Havacılık Araştırma Kurumu bulunduğundan malumatları olmadığı için Sivil Havacılık Enstitüsü kurulmasını teklif etmiş olduğunu”[9] belirterek; görüşmecilerine Havacılık Araştırma Kurumu’nu tanıtıcı nitelikte broşürler vererek kurum hakkında bilgi vermiştir. Nihayetinde anlaşılacağı üzere, Aksan, üniversite rektörlüğüne sunmuş olduğu raporunun sonuç kısmında, “kurulmuş bulunan Havacılık Araştırma Kurumu görevleri ve çalışma konuları genişletilmek suretiyle veya Bakanlıklarca ihtiyaç duyulan teknik yardım konularının değişikliği dikkate alınarak Üniversitemizin iç iş bölümüne uygun tarzda başka bir organ kurmak suretiyle”[10] Bakanlıklara teknik yardım verilerek işbirliği yapılabileceğini önermektedir.

Doç. Muammer Aksan’ın menfi raporuna rağmen, Rektör Ord. Prof. Emin Onat’ın İstanbul Teknik Üniversitesi’nin 1951-1952 akademik yılı açılış konuşmasında; “Türkiye, 1946 yılından beri milletlerarası sivil havacılık sözleşmesine girmiştir. Bugün sivil havacılığın hem milletlerarası bir çok problemleri, hem de bölgelere ve hatta memleketlere mahsus kısmen bir hal tarzına bağlanmış ve henüz halledilemiyerek tetkike bırakılmış meseleleri vardır. Bir taraftan bu sahalarla alâkadar olunurken diğer taraftan da yeni doğmakta olan problemlerle ilgilenmek, bunların çözümlerini bulmak maksadı ile bir Sivil Havacılık Enstitüsü kurmak niyetindeyiz. Bu enstitünün kuruluşunda Ulaştırma Bakanlığı bize en yakın müzaherette bulunacaktır. Bu enstitü, günden güne büyük bir hacim ve ehemmiyet kesbeden ve milletleri birbirine yaklaştıran bu ulaştırma vasıtasının problemlerini takip ve düşünmekte milletlerarası camiada rol alacaktır.”[11] diyerek enstitünün kuruluşuna ilişkin niyeti beyan etmiştir. Daha sonrasında, 13 Aralık 1951 tarihinde İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü tarafından ilgili kurum ve kuruluşlara bir davetiye mektubu gönderilmiş, 28-29 Aralık 1951 tarihlerinde de enstitünün amaçları ile enstitü yönetmeliğinin görüşüldüğü Sivil Havacılık Enstitüsü Birinci Danışma Kurulu toplantısı gerçekleştirilmiştir[12].

Söz konusu toplantı sonucu, İstanbul Teknik Üniversitesi Senatosu, Danışma Kurulu tarafından kabul edilen yönetmeliği bir miktar değiştirerek Millî Eğitim Bakanlığı’na göndermiş, Bakanlık’ta ilgili yönetmeliği 7 Mart 1952 tarihinde kabul etmiştir.

Söz konusu yönetmelik 26 Mart 1952 tarihli 8069 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğe göre, Sivil Havacılık Enstitü’nün Danışma Kurulu, Yönetim Kurulu ve Müdürlük’ten oluşan 3 organı bulunmakla birlikte, başlıca görevleri yönetmeliğin 2. maddesine göre şöyledir[13]:

1. Sivil havacılık alanına giren bütün teknik mevzuları, metodları ile birlikte incelemek ve varılan neticeleri her türlü vasıtalarla yaymak,
2. Sivil havacılık sahasında iktisadi, idari ve hukuki konularda yapılan yenilikleri takip etmek, toplamak ve bunların yayımını sağlamak,
3. Birleşmiş Milletlerin bir ihtisas teşekkülü olan ICAO (International Civil Aviation Organisation = Milletlerarası Sivili Havacılık Teşkilâtı) ile, IATA (International Air Transport Association=Milletlerarası Hava Nakliyatı Birliği) ve FAl (Fédération Aéronautique International = Milletlerarası Havacılık Federasyonu) gibi teşekküllerle temasa geçerek sivil havacılık mevzuunda dünya çapında hazırlanan konvansiyon ve teknik eklerle alınan kararları, yapılan neşriyatı ve benzeri dokümanları toplamak ve yaymak,
4. Muhtelif memleketlerdeki Üniversite, millî ve milletlerarası sivil havacılık teşekkülleriyle temasa geçerek ilmî, amelî ve meslekî sahalardaki sivil havacılık faaliyetlerini mukayeseli bir surette tetkik etmek, neticelerinin tatbik imkânlarını araştırmak,
5. İstanbul Teknik Üniversitesi tedrisatını derinleştirmeğe, tamamlamağa veya umumileştirmeğe matuf konferans ve seminerlerle lüzumu halinde Enstitü Danışma Kurulunun teklifi ve İ.T.Ü. Senatosunun kararı ile kısa devreli öğretim yapmak,
6. Enstitünün çalışmaları ile ilgili millî ve milletlerarası kongre ve konferanslara katılmak.

Bunun yanında, enstitü danışma ve yönetim kurulları belirlenmiş, yönetim kurulu, enstitü müdürü Prof. Ahmet Özel ile birlikte, Prof. Kudret Mavitan, Ord. Prof. İhsan İnan ve Ord. Prof. Hulki Erem’den oluşmuştur. Yönetmelikte yer alan geçici madde ile, İTÜ Makine Fakültesi Havacılık Araştırma Kurumu da ilga edilerek, menkul ve gayrimenkulleri enstitüye devredilmiştir[14].

Enstitünün kuruluşuna ilişkin 29 Mart 1952 tarihli Milliyet gazetesinde yer alan haberde[15]; “Memleket havacılığının inkişafını temin ve dünya havacılığı ile muvazi gitmek maksadıyla bir müddet evvel İstanbul Teknik Üniversitesi Makine Fakültesi’ne bağlı olarak kurulmuş olan Havacılık Araştırma Kurumu, günün artan ihtiyaçları karşısında daha geniş bir müessese haline getirilmek maksadıyle lağvedilmiş ve yerine doğrudan doğruya Rektörlüğe bağlı olan bir Sivil Havacılık Enstitüsü kurulmuştur.” denilmektedir.

İşmen de, enstitünün kuruluşu sonrası, enstitünün kuruluşunun uzun bir çalışma ve araştırma sonucu gerçekleştiğini belirterek, kuruluşa ilişkin çalışmaları şöyle özetlemektedir[16]: “Teknik Üniversite ile muhtelif devlet daireleri arasında görüşmelerin yapılması, dünyanın muhtelif üniversitelerinde sivil havacılık mevzuunun ne şekilde öğretildiğinin incelenmesi, ICAO ile doğrudan doğruya temasa geçilmesi ve memleketimizi ziyaret eden mümessilleri ile konuşmalar yapılması, Birleşmiş Milletler Teknik Yardım İdaresinden teknik talep istenilmesi, sivil havacılık mevzuunda memleketin salahiyetli şahıslarının bir Danışma Kurulu teşkil ederek Teknik Üniversitedeki çalışmaları, çalışma programı ve bütçe tasarı gerekçesinin hazırlanması, Enstitü yönetmeliğinin kaleme alınması, incelenmesi ve kabul edilmesi…”

Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi’nin 4. Cildinde ise, enstitünün kuruluşu bağlamında, 1944’te Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı’nın kurulması ve Türkiye’nin de 1945’te bu kurumun koyduğu kuralları benimsemesi sonucu, 1952’de Ulaştırma Bakanlığı’nın teklifi üzerine ayrıca rektörlüğe bağlı bir Sivil Havacılık Enstitüsü kurulmuştur. Amacı havacılıkla ilgili her türlü konuda ve özellikle İTÜ’de temsil edilen uçak mühendisliği ve havaalanı yapımı gibi havacılıkla ilgili inşaat mühendisliği konularında bilgi toplayıp üretmektir[17].

[1] Fahri Terzioğlu, Sivil Havacılık Enstitüsü, Havacılık Yıllığı 1956-1957, Der. İsmail İşmen. İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü Neşriyatı, 1957.

[2] Terzioğlu, a.g.e., s.115.

[3] http://www.oktayaras.com/ismail-ismen/tr/29159

[4] Terzioğlu, a.g.e., s.122.

[5] Ulaştırma Bakanlığı Özel Kalem Müdürlüğü 10 Temmuz 1951 tarih ve 92 sayılı yazı.

[6] Bayındırlık Bakanlığı Hava Meydanları İnşaat Müdürlüğü 18 Temmuz 1951 tarih ve 2156 sayılı yazı.

[7] Terzioğlu, a.g.e., s.118-119.

[8] İsmail İşmen, Sivil Havacılık Enstitüsü, Türk Yüksek Mühendisleri Birliği Dergisi, Sayı:17 s.59.

[9] Terzioğlu, a.g.e., s.121.

[10] Terzioğlu, a.g.e., s.121-122.

[11] Terzioğlu, a.g.e., s.123.

[12] İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü 13 Aralık 1951 tarih ve 8320 sayılı yazı.

[13] 26 Mart 1952 tarihli 8069 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan İstanbul Teknik Üniversitesi Sivil Havacılık Enstitüsü Yönetmeliği.

[14] Terzioğlu, a.g.e., s.128.

[15] Milliyet, “Sivil havacılık Enstitüsü kuruldu.” 29.03.1952.

[16] İsmail İşmen, Sivil Havacılık Enstitüsü, Türk Ekonomisi, Cilt:10, Sayı:107, s.140-141.

[17] Tarih Vakfı, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yayınları, 1994, s.240