Enstitü Faaliyetleri
Sivil Havacılık Enstitüsü’nün yönetmeliğinde yer verilen amaçlarına ulaşma adına gerçekleştirdiği faaliyetler konferanslar, film gösterimleri, yayın faaliyetleri ve bilirkişilik olmak üzere dört kategoride değerlendirilebilir.
Bunun dışında, özellikle enstitü faaliyetlerinin epey ilerlemiş olduğu Hava Hukuku konusunda İstanbul Teknik Üniversitesi’ndeki öğrencilere dersler verilmektedir.
Bununla birlikte, 1957 yılı Nisan ayında İngiltere’deki College of Aeronautics’ten Prof. Hemp ve Mr. Trotman tarafından enstitüde “Uçak Yapısı ve Mukavemeti” hakkında 15 günlük bir kurs tertip edilmiştir[1].
Enstitü, havacılık konuları ile ilgili aşağıdaki tabloda yer alan birçok konferansa da ev sahipliği yapmıştır.
Tablo 1: Sivil Havacılık Enstitüsünde Verilen Konferanslar[2]
| Tarih | Konu | Konuk |
| 8.3.1955 | Havacılıkta Meteorolojinin Ehemmiyeti | Başvekalet Devlet Meteoroloji İşleri Umum Müdürü Fuat Adalı |
| 29.3.1955 | Hava Meydanları Kaplamaları | Nafia Vekaleti Hava Meydanları İnşaat Müdür Yardımcısı Vedat Urul |
| 5.4.1955 | Hava Meydanlarında Seyrüsefer ve İniş Yardımcıları | Nafia Vekaleti Hava Meydanları İnşaat Müdürlüğü Şefi Yük. Müh. Sabahattin Fenmen |
| 12.4.1955 | Sivil Havacılıkta Helikopter | Devlet Havayolları Umum Müdürlüğü Yük. Müh. Emel Dilmen |
| 14.9.1955 | Aero-Elastictif Problemleri | Prof. Arnold |
| 14.9.1955 | Yüksek Hızlara Mahsus Yapı Alaşımları | Prof. Duwez |
| 1.4.1956 | Füzeler ve Güdümlü Mermilerle Yıldızlararası Seyahatin Ehemmiyeti | Milletlerarası Füzeler ve Güdümlü Mermiler Kongresi Başkanı M. Venturini |
| 1.3.1957 | Jetler ve Roketler | Fransız Evole Nationale Superieure de l’Aeronautique’ten Prof. M. Boudigues |
Söz konusu konferanslarla birlikte, Enstitü, havacılık filmlerinin gösterimlerini de tertiplemiştir.
Örneğin, 19 Aralık 1954 tarihli Milliyet gazetesinde yer alan haberde; “Enstitümüzün tertip ettiği Havacılık Kültür Filimleri serisinin ilki 21 Aralık 1954 Salı günü Gümüşsuyu binası A.501 no.lu amfide gösterilecektir.”[3] denilmektedir.
Fakat, sanırız ki, söz konusu gösterimler ya çok uzun soluklu olamamış veyahut da daha kaliteli gösterim yapmak amacıyla enstitü harekete geçmiş ve 6, 8 ve 10 Şubat 1955[4] tarihlerinde gazetelere 16 mm.lik bir sesli sinema makinesi alınması hususunda ilan verilmiştir.
Enstitü, ilgili faaliyetler yanında, kuruluş amaçları arasında sayılan neşriyat çalışmalarına da büyük oranda yer vererek, o dönem için oldukça zayıf olan havacılık literatürüne hem telif hem de tercüme eserlerle kapsamlı ve önemli bir katkı yapmıştır.
Sivil Havacılık Enstitüsü Neşriyatı
Enstitü yukarıda bahsedildiği üzere yalnızca film gösterimleri ve konferanslar düzenlemekle kalmamış, dahası özellikle o dönem için Türkiye’de çok zayıf olan sivil havacılık literatürünü geliştirmek için de Tablo 2.’den görülebileceği üzere oldukça yoğun bir neşriyat faaliyeti gerçekleştirmiştir.
Zira, enstitünün, sivil havacılık alanına giren, teknik, iktisadi, idari hukuki konularda yapılan neşriyatı toplamak ve bunları yayınlamakla görevli olduğu görülmektedir[5].
Söz konusu bu neşriyat sivil havacılık faaliyetlerine ilişkin teknik ve sosyal konulardaki telif ve tercüme eserlerden oluşmaktadır. Neşriyatın o dönem için önemli oranda satış ve dağıtımının yapıldığı şu ifadelerden anlaşılmaktadır[6]:
“Üniversite Döner Sermaye Müdürlüğü Kitap Tevzi Müessesesi vasıtasiyle satılan kitaplarımızdan başka Enstitü Yönetim Kurulunun faydalı gördüğü menafii umumiyeye hadim müesseselerle eşhasa İTÜ Yönetmelik esaslarına istinaden neşriyatımızdan parasız olarak göndermekteyiz.” Söz konusu bu durumu teyit eden husus, bugün birçok sahaftan enstitü yayınlarının parasız olarak gönderilen şahıs ve/veya kurum kütüphanesi tasfiye nüshalarının kolaylıkla temin edilebilmesidir.
Enstitünün neşriyatının tamamı günümüzde maalesef tek bir kütüphanede bulunmamakta ve birden çok kütüphaneye dağılmış durumdadır.
Enstitünün neşrettiği ve Tablo 2.’de yer alan eserleri belirleyebilmek amacıyla ilkin İstanbul Teknik Üniversitesi’nin 1929 ile 1955 yılları arasındaki yayınlarını içeren ve A. Kemal Yamantürk tarafından hazırlanan İstanbul Teknik Üniversitesi Yayın Kataloğu 1929-1955[7] adlı eserin yanında Milli Kütüphane, İstanbul Teknik Üniversitesi Kütüphanesi, TBMM Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi ile TO-KAT Ulusal Toplu Katalog’dan yararlanılarak bir derleme yapılmıştır.
Tablo 2: Sivil Havacılık Enstitüsü Neşriyatı
| Sıra No | Telif Eserler | Yazar | Basım Tarihi |
| 1 | Türk Sivil Havacılık Mevzuatı | Mahmut Marşan | 1954 |
| 2 | İngilizce-Fransızca-Türkçe Sivil Havacılık Lügatı | İsmail İşmen-Günen İpekçi | 1956 |
| 3 | Türk Sivil Havacılık Lügatı | İsmail İşmen-Günen İpekçi | 1956 |
| 4 | Havacılık Yıllığı, 1956-1957 | İsmail İşmen | 1958 |
| 5 | Milletlerarası tarifesiz hava servislerinin ICAO çevresinde ve Avrupa dahilinde gelişmesi | Mahmut Marşan | 1960 |
| 6 | Hareketin Stabilitesi | Fuat Pasin | 1963 |
| 7 | Boyut Analizi ve Bazı Boyutsuz Katsayıların Fiziki Manaları | Necip Yüksel | 1963 |
| 8 | Boyut analizi ve bazı boyutsuz katsayıların fiziki manaları | Necip Yüksel | 1963 |
| 9 | The Air Carrier Liability Under Turkish Law | Mahmut Marşan | 1965 |
| 10 | İngilizce-Türkçe Meteoroloji Terimleri Sözlüğü | Kenan Sarıoğlu-İbrahim Yücelen | 1970 |
| 11 | “Loping”: Takla Hareketi | Ziya Gökalp Özelgin | 1979 |
| Sıra No | Tercüme Eserler | Tercüme Eden | Basım Tarihi |
| 11 | Milletlerarası Sivil Havacılık Teşkilatının 1951 yılı faaliyeti | İsmail İşmen | 1952 |
| 12 | Hava gemilerinin uçuşa elverişliliği: milletlerarası sivil havacılık anlaşmasına ek 8 | Zübeyir Demirgüç | 1953 |
| 13 | Mahalli Hava Servisleri Bakımından Avrupa Şirketleri Arasındaki Ticari ve Teknik İşbirliğinin Bugünki Şekilleri | Fahri Terzioğlu | 1953 |
| 14 | Milletlerarası Sivil Havacılık Teşkilatının 1952 yılı faaliyeti | İsmail İşmen | 1953 |
| 15 | Hava seyrüsefer servisleri için usuller telekomünikasyon usulleri | Muammer Aksan | 1954 |
| 16 | Milletlerarası standartlar ve tavsiye edilen usuller: personele lisans verilmesi | Emel Dilmen | 1954 |
| 17 | Havacılık kazaları tahkikat el kitabı | 1955 | |
| 18 | Arama ve kurtarma el kitabı | Fahri Terzioğlu | 1955 |
| 19 | Milletlerarası standartlar ve tavsiye edilen usuller: havacılık haberleşme servisleri | Muammer Aksan | 1955 |
| 20 | Havadan yapılan ziraat işleri | Fahri Terzioğlu | 1957 |
| 21 | Hava gemisi kumandanının hukuki statüsü ve milletlerarası hava hukuku anlaşmaları | Fahri Terzioğlu | 1957 |
| 22 | Uçaklarda elektro-termik buz giderme | Fahri Terzioğlu | 1958 |
| 23 | Uçaklarda elektro-termik buz giderme | Fahri Terzioğlu | 1958 |
| 24 | Milletlerarası hava hukukunda Roma hukuku ve ‘Cujus Est Solum’ prensibi | Bülbün Öz | 1959 |
| 25 | Kullanılmış ticari uçakların 1959-1965 fiyatları: araştırma raporu | 1960 | |
| 26 | Avrupa havacılığı ve müşterek pazar | Oktay Ülkügüner | 1960 |
| 27 | Birleşik Amerika Devletlerinde Hava Gemilerinin Ziraatte Kullanılması | Muammer Öniz | 1961 |
| 28 | Havadan yapılan ziraat ve koruma işlerinde kullanılan modern hava gemileri ve teçhizatları | Fahri Terzioğlu | 1961 |
| 29 | Tepkili Uzak Mesafe Uçakları İçin Gerekli Pist Uzunlukları | Fahri Terzioğlu | 1962 |
| 30 | Performans kodlarının tekamülü: İniş hakkında gelecek nizamnameler | Fahri Terzioğlu | 1963 |
| 31 | Hava nakliyatı trafiği ve idaresi | M. Ziyaettin Süder | 1965 |
| 32 | Havadan yapılan işler: havadan yapılan işler için sivil havacılığı kullanmanın genel bir etüdü | Mahmut Marşan | 1965 |
| 33 | Ziraatta çalışan pilotlar için rehber: sabit satıhlı uçaklar | Fahri Terzioğlu | 1966 |
Enstitünün yayınları incelendiğinde, sivil havacılığın teknik boyutları yanında ticari ve hukuki kısımlarını da gözeten ve o dönem için çok çeşitli ve zengin bir yayın politikası izlediği görülmektedir.
Enstitü neşriyatının çeviri eserlerinden biri olan Türkiye’deki Sivil Havacılık Hakkında Etüd[1], Yüksek Mühendis İsmail İşmen tarafından dilimize kazandırılan ve Türkiye’de dönemin sivil havacılık faaliyetlerine ilişkin önemli ve kapsamlı bir bakış sunmaktadır.
Söz konusu rapor, Hiram Broiles, Francis J. Rhody Jr. ile Cecil S. Fuller adlı ekip tarafından Türkiye Cumhuriyeti Hükümetinin talebi üzerine 21 Haziran ile 1 Ağustos tarihleri arasındaki çalışmaları neticesinde hazırlanan ve ABD Ticaret Bakanlığı Sivil Havacılık Dairesi tarafından neşredilen Survey of Civil Aviation in Turkey[2] adlı ve 1949 tarihli raporun birebir tercümesidir. Bahse konu raporun aslı, Harvard Üniversitesi Baker Kütüphanesi kataloğunda yer almaktadır.
Raporda, genel olarak Türkiye’deki halihazırda mevcut hava meydanları olan İstanbul, Ankara ve Adana meydanlarının o günkü durumu ile gelecekteki gelişme planlarına ilişkin bilgiler yanında hava seyrüsefer kolaylıkları ile havaalanlarındaki yardımcı tesislere ilişkin analiz ve önerilere yer verilmiştir.
Bunun yanında, raporun fiziki olarak daha cüzi bir bölümünü oluşturmakla birlikte, Türkiye’deki sivil havacılık faaliyetlerinin teşkilatlandırılması hususunda da önemli tavsiyelerde bulunulduğu görülmektedir.
Buna göre, 1954 yılında Ulaştırma Bakanlığı bünyesinde kurulan Sivil Havacılık Dairesi Başkanlığı’nın bu rapora ve bu raporda yer alan uzman görüşlerine binaen ihdas edildiği zikredilebilir. Zira, raporda; “Türkiye’deki bütün sivil havacılık hakkında kanunî salahiyete mâlik bir Sivil Havacılık Dairesinin tesisi için gerekli kanunların geçirilmesi” ve “Sivil Havacılık Dairesinin uçak işletmesi, hava yolları ve mali işler şubesinden ibaret üç esas kısma başkanlık eden bir Genel Müdürlük şeklinde teşkilatlandırılması” tavsiye olunmuştur[3].
Enstitü tarafından 1955 yılında yayınlanan bir diğer tercüme eser ise, SAS Havayolları’na ilişkin İskandinav Hava Hatları Sistemi (SAS)[4] adlı ve Fransız Hava Nakliyat Enstitüsü (IFTA) yayınlarından Le Scandinavian Airlines System (SAS)’ın Fransızcadan birebir tercümesi niteliğindeki yayındır.
Eserin maksadının, bugün de halihazırda faaliyetlerini aynı adla sürdürmekte olan ve İsveç, Danimarka ile Norveç gibi İskandinav ülkelerinin havayolu taşımacılığı alanındaki ortaklaşa bir iştiraki konumundaki SAS Havayolları’nın “teşkilatını anlatmak ve İskandinav misalini takip etmek isteyen memleketlere SAS’ın ne dereceye kadar numune olacağını göstermek” olduğu zikredilmektedir.
Eserde, “SAS’ın teşekkülü, hava nakliyatı servislerinin müşterek tesahüp ve işletmesi alanında, senelerce yapılan inceleme ve tecrübe gayretlerinin, İskandinav memleketi müsmir olmasını bariz bir şekilde gösterir.” denilerek SAS’ın o dönemki başarısı ve örnekliği vurgulanmaktadır. Bu bağlamda, SAS’ın tarihçesi, İskandinav devletlerin SAS ile ilgili anlaşma metni ile buna mukabil kararları içeren eserin, ne SAS ne de başka bir havacılık müessesi ile ilgili telif veya tercüme bir benzerinin yerli yazında mevcut bulunmadığını üzülerek belirtmek gerekmektedir.
Dikkatle incelendiğinde, enstitü neşriyatının önemli bir kısmının bugün dahi pek gelişmemiş bir görünüm arz eden ve o dönem için oldukça yeni katkılar sunan hava hukuku yayınlarından oluştuğu görülmektedir. Bunda, hiç kuşkusuz ülkemizin ilk ve önemli hava hukuku hocalarından Mahmut Marşan’ın payı büyüktür.
1957 ile 1958 yıllarında İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü tarafından hava hukuku konusunda araştırmalar yapmak üzere bu alandaki en önemli araştırma kurumu olan Kanada’daki Mcgill Üniversitesi Hava ve Uzak Hukuku Enstitüsü’ne gönderilen Marşan, bu iki yıllık süre sonunda, 1960 yılında The Air Carrier Liability under Turkish Law[5] adlı tezi ile master derecesini almaya hak kazanmıştır.
Söz konusu tez, tam beş yıl sonra enstitü tarafından İngilizce olarak ve aynı adla neşredilerek[6], enstitünün sözlükler hariç tutulursa ilk yabancı dildeki yayını olmuştur. Eser, daha sonra hava hukuku literatürü içinde müstakil bir yer işgal edecek olan hava taşıyıcısının sorumluluğu konusunda Türkiye’de ve Türkiye’ye ilişkin yapılmış ilk çalışma özelliğini haizdir. Marşan tarafından derlenerek enstitü tarafından neşredilen Milletlerarası Tarifesiz Hava Servislerinin ICAO Çevresinde ve Avrupa Dahilinde Gelişmesi[7] adlı eser ise, “tarifesiz hava seferlerinin ICAO ve Avrupa’da gelişmesinin bazı muayyen kısımlarını” ele almaktadır[8].
Enstitü neşriyatı arasında oldukça ayrıksı bir yerde duran ve o güne değin yayınlanan eserlerden hem biçim hem de bir nebze içerik olarak ayrışan eser ise, Yüksek Mühendis İsmail İşmen tarafından yayına hazırlanan Havacılık Yıllığı 1956-1957[9] adlı eserdir.
Önsözünde, “Sivil Havacılık Enstitüsünün gayelerinden biri de havacılık sahasına giren bütün teknik mevzuları metodları ile birlikte incelemek ve varılan neticeleri her türlü vasıtalarla yaymaktır.” şeklindeki bir girizgahla, esasında yıllığın bir seri olarak izleyen yıllarda da neşredilmesinin tasavvur edildiği ve bu sebeple de eserin Havacılık Yıllığı’nın “ilk kitabı”[10] olarak zikredildiği görülmektedir.
Havacılığı Yaratan Hadiseler, Sivil Havacılığın Tekâmülü, Havacılığın Unsurları ve Havacılığın Kronolojisi adlı 4 kısımdan müteşekkil eser, yakından incelendiğinde bir yıllıktan ziyade sivil havacılığın teknik ve ticari veçhelerine dönük bir tarih derlemesi hüviyetindedir. Bu hususta, İşmen önsöz bölümünde yıllığın gayesini vurgularken; “…Havacılık Yıllığı bir tarih bülteni veya böyle bir bültenin bir kısmı olmak iddiasında değildir. Burada gayemiz, havacılıkla alâkalı eski veya yeni vak’aların, icat veya inkişafların bir hikayesini vermektir. Havacılığı meraklı aleminde bir gezinti yapmak isteyen okuyucu kendini alâkadar edebilecek bölümleri takip edecektir.”[11] demektedir.
Böylesi bir derlemenin haliyle hayli eklektik bir yapıya sahip olduğunu da not düşmek gerekmektedir.
Zira, örneğin Havacılığı Yaratan Hadiseler adlı kısımda bir yandan uçağın mucidi ABD’li Wright Kardeşler ile “Atlantik Fatihi” Charles A. Lindbergh gibi şahsiyetler hakkında yazılar yer alırken, öte yandan ülkemizde havacılığın ilk nüvelerinin teşkilinde önemli bir isim olan Süreyya (İlmen) Paşa ile uçan ilk Türk kadını Belkıs Şevket Hanım gibi isimler bir arada ve aynı bölümde zikredilmektedir.
Bahse konu eklektik yapının önemli göstergelerinden biri, genelde eserlerin sonunda yer verilen bibliyografyaya eserin başında önsözden sonra; “Bu bibliyografya, işbu kitabın muhtelif bölümlerinin hazırlanmasında istifade edilen yazı ve eserleri gösterdiği gibi…”[12] ifadesiyle yer verilmesidir.
Eserle ilgili zikredilmesi gereken belki de son husus, eserin Süreyya (İlmen) Paşa röportajı, Belkıs Şevket Hanım’ın “Tayeran Ederken” adlı yazısı, Halit Kıvanç’ın Sabiha Gökçen röportajı ve Devlet Hava Yolları eski müdürlerinden Rıza Çerçel’in Türkiye’deki sivil havacılığa ilişkin yazısı gibi muhtevasıyla bugünden bakıldığında günümüzde havacılık tarihi konularında “çalışmaya çalışan” bir avuç araştırmacı için oldukça zengin bir içerik sunduğudur.
Sonuç Yerine
İstanbul Teknik Üniversitesi Sivil Havacılık Enstitüsü bu yazıda konu edindiğimiz ve bir kısmını ele aldığımız neşriyatı ile özellikle havacılık literatürüne o dönem için olduğu kadar bu dönem için de önemli bir katkıda bulunmuştur.
Her ne kadar, havacılık akademi çevreleri söz konusu neşriyata yoğun bir ilgi göstermemiş olsa da enstitünün neşrettiği havacılık külliyatı bugün birçok kütüphanede havacılık araştırmacılarının ilgisini ve kullanımını beklemektedir.
Gerçekleştirdiği etkinlikler ve yayınladığı eserler ile döneminin havacılık camiası açısından oldukça önemli bir yere sahip olan Sivil Havacılık Enstitüsü’nün faaliyetlerine ne zaman son verdiği veya lağvedildiği ise bilinmemektedir.
Ne İstanbul Teknik Üniversitesi Arşiv Müdürlüğü’nde ne de biri Prof. Dr. Kazım Çeçen tarafından kaleme alınan İstanbul Teknik Üniversitesi’nin Kısa Tarihçesi[13] adlı kitap ile İTÜ’nün daha güncel bir kurum tarihi olan İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz[14]’de de enstitüye ilişkin hiçbir bilgi yer almamaktadır.
Hatta, havacılık eğitimindeki önemli ekollerden biri olan İTÜ Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi’nin kurum tarihçesinde de enstitüden herhangi bir bahis geçmemekte, fakülte tarihi daha önce zikredilen ve 1941’de kurulan bölüme dayandırılmaktadır[15]. Dileriz ki, ileride yapılacak araştırmalarla, karanlıkta kalmış bu önemli eğitim kurumu ve neşriyatı, daha detaylı bir biçimde birçok yönüyle ilgililere tanıtılarak, özellikle oldukça zayıf olan havacılık eğitimi tarihine katkı sağlanır.
[1] Türkiye’deki Sivil Havacılık Hakkında Etüd: Amerika Birleşik Devletleri Sivil Havacılık İdaresinin 1 Kasım 1949 Tarihli Raporu, İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü, 1952.
[2] Survey of Civil Aviation in Turkey, U.S. Department of Commerce Civil Aeronautics Administration, 1949.
[3] Türkiye’deki Sivil Havacılık Hakkında Etüd: Amerika Birleşik Devletleri Sivil Havacılık İdaresinin 1 Kasım 1949 Tarihli Raporu, (Çev. Y. Müh. İsmail İşmen), İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü, 1952, s.27.
[4] İskandinav Hava Hatları Sistemi (SAS), (Çev. Prof. Y. Müh. Fahri Terzioğlu), İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü, 1955.
[5] Mahmut Marşan, The air carrier liability under Turkish law. (Master thesis) McGill University Institute of Air & Space Law, 1960.
[6] Mahmut Marşan, The air carrier liability under Turkish law. İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü, 1965.
[7] Mahmut Marşan, Milletlerarası Tarifesiz Hava Servislerinin ICAO Çevresinde ve Avrupa Dahilinde Gelişmesi, İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü, 1960.
[8] Marşan, a.g.e., 1960, s.1.
[9] İsmail İşmen (Hazırlayan), Havacılık Yıllığı 1956-1957, İTÜ Sivil Havacılık Enstitüsü, 1958.
[10] Vurgu bana aittir.
[11] İşmen, a.g.e., 1958, s.III.
[12] İşmen, a.g.e., 1958, s.XIII.
[13] Kazım Çeçen, İstanbul Teknik Üniversitesi’nin Kısa Tarihçesi, İTÜ Vakfı Yayınları, 1990.
[14] Mehmet Karaca (Ed.), İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz, İTÜ Vakfı Yayınları, 2013.
[15] http://www.uubf.itu.edu.tr/hakkimizda/kurumtarihi
[1] Terzioğlu, a.g.e., s.130.
[2] Milliyet gazetesinin ilgili tarihlerdeki haberleri ile Terzioğlu, a.g.e., s.133’den derlenmiştir.
[3] Milliyet, İstanbul Teknik Üniversitesi Sivil Havacılık Enstitüsü Müdürlüğü’nden, 19.12.1954.
[4] Milliyet, İstanbul Teknik Üniversitesi Sivil Havacılık Enstitüsü Müdürlüğü’nden, 10.2.1955.
[5] Terzioğlu, a.g.e., s.129.
[6] Terzioğlu, a.g.e., s.131. Enstitü neşriyatının dağıtıldığı söz konusu şahıs ve kurumların ayrıntılı bir listesi için bu kaynağa bakılabilir.
[7] A. Kemal Yamantürk, İstanbul Teknik Üniversitesi Yayın Kataloğu 1929-1955, İTÜ Kütüphanesi, 1955.